Çocukluk; dünyayı keşfetme, oyun yoluyla öğrenme ve sosyalleşme evresidir. Ancak görme engelli bir çocuk için bu süreçte yaşayabileceği kaygılar merak duygusunun önüne geçebilir. ‘Gören’ topluma göre düzenlenen çevrelerde, görme engelli çocukların yaşayabileceği sorunlar bu çevresel bariyerlerden kaynaklanır. Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi (UNICEF, tarih yok), her çocuğun oyun, eğitim ve kültürel yaşama katılma hakkını garanti altına alsa da, pratikteki uygulamalar ciddi bir hak ihlali yaratmaktadır. Görme engelli çocukların da topluma rahatça karışabilmesi fiziksel çevrede ve eğitim alanında yapılacak düzenlemelerle sağlanabilir.
Fiziksel Çevre
Bir çocuğun en çok vakit geçirdiği alanlar sokaklar veya oyun parklarıdır. Ancak ‘gören’ insanlara yönelik oluşturulan standart şehir planlamasında, görme engelli çocuklar için bu alanların yaratabileceği tehlikeler vardır. Kırık kaldırım taşları, sesli uyarı sistemi olmayan trafik ışıkları veya okul koridorlarında aniden açılan kapılar, çocuğun bağımsız hareket yeteneğini kısıtlar. Bu alanlarda ‘Evrensel Tasarım’ ilkesine dayalı olarak yapılacak her değişiklik çözümlerin geçici olmasının önüne geçer ve görme engelli çocukların hareket alanını arttırır.
‘Evrensel Tasarım’ ilkesi; engelli ve hareket kısıtlaması olan bireyler dâhil olmak üzere, tüm kullanıcı gruplarının mekansal, sosyal ve bireysel ihtiyaçlarına cevap verecek mekânlar oluşturmayı hedefleyen bir yaklaşım olarak tanımlanabilir (İrem ZEYREK ÇEPEHAN, 2020). Story (1998), “Evrensel Tasarım” ilkelerinin uygulanmadığı her alanın, kullanılamaz olduğunu belirtir. Dolayısıyla çocuk, mekanı kontrol edemediğinde bağımlılık geliştirir; bu da özgüven gelişimini baltalar. Sorun çocuğun görememesi değil, mekânın ona göre düzenlenmemesidir.
Eğitim
Okullarda kaynaştırma uygulamaları yasal bir zorunluluk olsa da, nitelik sorunu devam etmektedir. Görme engelli çocuklara materyalleri erişilebilir kılmak için Braille alfabesi ile oluşturulan içerikler veya sesli betimlemeli bilgisayarlar mevcuttur. Ancak, özellikle sayısal ve yabancı dil gibi alanlarda kabartma olarak basılan kitapların eksik olması, kitaplarda yer alan görsel ögelerin betimlenmemesi gibi sorunlar çocuğun kendisini öğrenciden ziyade misafir gibi hissetmesine neden olur (EGED). Sucuoğlu ve Kargın (2006), kaynaştırmanın sadece aynı çatı altında bulunmak olmadığını; öğretim uyarlamalarının yapılmadığı bir ortamın çocuğu akademik başarısızlığa ve yalnızlığa ittiğini vurgular. Bilgiye erişimdeki bu eşitsizlik, çocuğun potansiyelini gerçekleştirmesini engelleyen en büyük bariyerdir.
Sosyal Bariyerler
Görme engelli çocukların oyunlara alınmaması, “yapamazsın” denilerek korunma bahanesiyle dışlanması veya tam tersi alay konusu olması, sosyal izolasyonu beraberinde getirir. Akran zorbalığı veya yok sayılma, çocuğun benlik algısında onarılması güç hasarlar bırakır. Bu da ileriki yaşamında da bir birey olarak öz güvenini etkiler. Duyarlı bir toplum oluşturabilmek için bütün ebeveynler kendi çocuklarına çözüm bulunması gereken problemin görme engelli çocuğun farklılığı olmadığını, oyunların herkesi kapsayacak şekilde oluşturulması gerektiğini öğretmelidir.
Çözüm Önerileri
- Evrensel Tasarım: Okullar, parklar ve dijital platformlar, sonradan eklentilerle değil, daha tasarım aşamasında herkesin kullanımı gözetilerek planlanmalıdır.
- Bilişim Teknolojileri: Ekran okuyucular ve akıllı baston teknolojileri lüks değil, birer eğitim hakkı aracı olarak devlet tarafından sağlanmalıdır.
- Kapsayıcı Pedagoji: Öğretmenlerin, bilgiyi sadece görsel değil, işitsel ve dokunsal yollarla da aktarabilme yetkinliği artırılmalıdır.
- Akran Farkındalığı: Farklılıkların olağan karşılandığı bir okul kültürü inşa edilmelidir.
Görme engelli çocuklar için hayatı zorlaştıran şey toplumun duyarsızlığıdır. Görme engelli çocukların günlük hayatta karşılaştıkları bariyerler erişilebilir çözümlerle aşılabilir. Bariyerlerin kalktığı bir dünyada, görme engelli bir çocuk etiketlenmeden veya dışlanmadan bağımsız bir birey olarak var olabilir.
Kaynakça
EGED. (tarih yok). Kaynaştırma Sınıflarında Öğrenim Gören Görme Engelli Öğrencilerin Yaşadığı Sorunlar ve Çözüm Önerileri Hakkında Rapor. Eğitimde Görme Engelliler Derneği.
İrem ZEYREK ÇEPEHAN, E. G. (2020). EVRENSEL TASARIM KAPSAMINDA HERKES İÇİN ERİŞİLEBİLİR TASARIM. SOSYAL POLİTİKA ÇALIŞMALARI DERGİSİ , 3.
Story, M. F. (1998). Maximizing usability: The principles of universal design. Assistive Technology.
Sucuoğlu, P., & Kargın, P. (2006). İlköğretimde Kaynaştırma Uygulamaları: Yaklaşımlar, Yöntemler, Teknikler. Morpa Kültür Yayınları.
UNICEF. (tarih yok). Convention on the Rights of the Child. UNICEF: https://www.unicef.org/turkiye/en/convention-rights-child adresinden alındı